تغییرات چشمگیر در روابط ایران و آذربایجان

در رفتن پایگاه خبری میدل ایست نیوز در گزارشی به آخرین تحولات روابط ایران با آذربایجان به ویژه در آستانه اولین سالگرد جنگ قره باغ کوهستانی (2020) پرداخته است. روابط دو کشور در ماه های اخیر. و به ویژه انعقاد قرارداد سوآپ گاز ایران، ترکمنستان و آذربایجان و تأثیر آن بر روابط ایران با منطقه قفقاز.

میدل ایست می نویسد: در اولین سالگرد جنگ قره باغ کوهستانی (2020)، مقامات ایران و آذربایجان برای مدت محدودی وارد یک دوره قابل توجه جنگ لفظی و دیپلماتیک شدند. در این زمینه تهران باکو را متهم می کند که خاک خود را به اسرائیل که برای ایران جاسوسی می کند واگذار کرده است، در حالی که آذربایجان در جنگ قره باغ از برخی مزدوران دیگر کشورهای منطقه استفاده کرده است. از سوی دیگر، دولت آذربایجان متهم بود که در جریان جنگ قره باغ به جنوب آذربایجان حمله کرده و در عمل با هم پیمانی با ارمنستان، روش هایی را علیه منافع دولت آذربایجان دنبال می کند.

در این زمینه، در بحبوحه تنش‌های لفظی فزاینده بین مقامات دو کشور، ایران و آذربایجان اقدام به نمایش قدرت نظامی در مرزهای مشترک خود از جمله منطقه قفقاز کردند. آذربایجان در اوایل سپتامبر سال جاری مانور نظامی مشترکی را با ترکیه و پاکستان برگزار کرد. ارتش جمهوری اسلامی ایران دو هفته بعد تعداد زیادی نیرو در منطقه مرزی با آذربایجان مستقر کرد و رزمایش های نظامی گسترده ای را انجام داد. چند روز بعد آذربایجان در واکنش به این رزمایش در مانور نظامی مشترک با ترکیه در گرجستان شرکت کرد.

اما با فروکش تنش ها و شعله های درگیری، تصویر جدیدی از روابط دوجانبه ایران و آذربایجان در رسانه ها نمایان شد. رؤسای جمهور ایران و آذربایجان هشتم آبان ماه امسال در پایتخت ترکمنستان دیدار و بر روابط دوستانه و برادرانه تاکید کردند و در مقابل خبرنگاران و دوربین های رسانه های مختلف با یکدیگر دست دادند و عکس گرفتند.

به گزارش فرارو، در روابط دو کشور در این زمینه تردیدی وجود ندارد. ایران که قبلا به ارمنستان نزدیک بود، اکنون در حال ایجاد تعادل و توسعه روابط با آذربایجان است. علاوه بر این، اخیراً دولت ابراهیم رئیسی قراردادهای مهم سوآپ گاز را با ترکمنستان و آذربایجان امضا کرده است. انعقاد این قرارداد با استقبال گرم رسانه های فارسی زبان مواجه شده و آن را یک دستاورد اقتصادی قابل توجه برای ایران توصیف کرده اند. چنین موضوعی می تواند روابط با آذربایجان را بهبود بخشد و ضربه بزرگی به فشار فزاینده دولت آمریکا بر ایران باشد.

جزئیات نامعلوم

در چارچوب قرارداد سوآپ گاز ایران، ترکمنستان و آذربایجان، تنها جزئیاتی که به طور رسمی از این قرارداد درز کرده است توسط جواد اوزی، وزیر نفت ایران ارائه شده است. وی گفت: ایران 1.5 تا 2 میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان به سرخخ دریافت می کند و همین میزان به جمهوری خودمختار نخجوان در مرز آستارا می رسد.

هنوز مشخص نیست که او پس از ترک این سمت چه خواهد کرد. این قرارداد یک توافق بلند مدت است، همین. البته گمانه زنی ها و سوالات مختلفی در این زمینه وجود دارد. به عنوان مثال برخی از کارشناسان انرژی می گویند کیفیت گاز ترکمنستان به ایران و گاز ارسالی به آذربایجان چگونه است؟

مهمتر از همه اینکه سهم ایران از گازرسانی به آذربایجان چقدر است؟ در این زمینه به اعداد و ارقام مختلفی اشاره می شود. باشگاه خبرنگاران جوان ایران می نویسد: ایران 20 تا 25 درصد گاز توزیع شده را به خود اختصاص خواهد داد. پس از آن خبرگزاری ایسنا این نرخ را پنج درصد برآورد کرد. برخی ناظران می گویند تهران به دلیل تحریم های بین المللی علیه ایران مایل است تحت چنین توافقی امتیازاتی بدهد. این روش قبلاً توسط ایران برای جذب مشتریان خارجی به قصد فروش نفت ایران و دوری از تحریم های آمریکا استفاده شده است. با این حال، بسیاری بر این باورند که چنین توافقاتی می تواند نفوذ و کنترل ایران بر همسایگان خود را به میزان قابل توجهی افزایش دهد.

استراتژی جدید هسته ای ایران

قرارداد سوآپ گاز تنها چند روز پیش از آغاز مجدد مذاکرات هسته ای در وین با هدف احیای توافقنامه بریکس امضا شد. در واقع، این توافق تنها چند روز قبل از آغاز مذاکرات هسته ای توسط دولت جدید ایران به رهبری ابراهیم رئیسی با غرب صورت می گیرد. یک دیپلمات ایرانی که از سال 2005 تا 2013 در وزارت خارجه ایران خدمت کرده است، گفت: “ایران نمی خواهد در مذاکرات هسته ای خود با غرب دست خالی پیش برود. تهران تلاش های قابل توجهی برای بهبود در این زمینه انجام می دهد.” برقراری روابط با کشورهای همسایه و قدرت های منطقه ای. این روندی است که ایران بدون شک در چهار سال آینده آن را با جدیت دنبال خواهد کرد.»

دیپلمات ها به ویژه در دوران حکومت حسن روحانی، توجه خود را به مذاکرات هسته ای ایران با غرب و منطقه قفقاز معطوف کرده اند. در این زمینه، ما “از کانال خودمان چند هشدار به حسن داده‌ایم. روحانی و وزیر امور خارجه‌اش جواد ظریف نقش منفعلانه خود را در تحولات قفقاز کنار گذاشته‌اند، اما به شدت درگیر مذاکره با غرب بودند.”

در نتیجه این رویکرد، اکنون دولت اصلی به دنبال پر کردن این شکاف و ایجاد دستاوردهای چشمگیر در زمینه مذاکرات هسته ای با غرب است. با این حال، سیاست ایران در قبال قفقاز، که حداقل از اوایل دهه 1990 برقرار بوده است، به شدت با افتتاح «کریدور ارتباطی ژانگزور» که آذربایجان را به منطقه نخجوان متصل می کند، مخالف بوده است.

به اصطلاح کریدور آذربایجان

پس از جنگ قره باغ کوهستانی در سال 2020، افتتاح کریدور زنگزور به طول 21 کیلومتر که الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان به شدت تاکید کرد، دسترسی ایران به قفقاز از طریق ارمنستان را به شدت قطع کرده است. در این زمینه، اگر ترکیه و روسیه با وجود مخالفت شدید ایران و ارمنستان، به آذربایجان اجازه استفاده از این کریدور را بدهند، ایران و ارمنستان با چالش های جدی مواجه خواهند شد.
در همین زمینه، یک دیپلمات بازنشسته ایرانی که در جنگ اول قره باغ کوهستانی (1988-1994) در وزارت امور خارجه ایران خدمت می کرد، به خاورمیانه می گوید: «تهران با چالش های مهمی در قالب مناقشه آذربایجان و ارمنستان مواجه است. آذربایجان نیز چنین است. ارمنستان به شدت به اقدامات روسیه در این زمینه توجه دارد، اگر روسیه به ارمنستان دستور دهد فردا نیروهایش را از کریدور ژانگزور خارج کند و به نیروهای حافظ صلح روسی تحویل دهد.

در سال‌های اخیر، دولت‌های مختلف ایران به‌شدت درگیر مسائل کلیدی خاورمیانه از جمله موضوع هسته‌ای تهران بوده‌اند. این امر منطقه قفقاز را نادیده گرفته است و اکنون ایران باید چندین گام برای پر کردن این شکاف در سیاست خارجی خود بردارد. این موضوعی است که قطعاً چالش های مهمی برای ایران به همراه خواهد داشت.»